روشنخانه انقلاب - مجله نیلوفری

برنامه سراغ عکاسان آن دوره تاریخی رفته است تا تصاویر مستند آنان یا دیگر عکاسان از این واقعه را بار دیگر در اتاق روشن منتشر کند و به بحث بگذارد.

بعضی عکاس های مطبوعاتی دوران انقلاب که عکس هایشان در آن سال ها تاثیرگذار بوده است، در این برنامه حاضر شدند، از فضای کارشان و ماجراهای عکس های مهم گفتند و تظاهرات ها، اعتراض ها و اعتصاب ها، رفتن شاه، بازگشت امام و سقوط نظام پهلوی را از دریچه نگاه خود روایت کردند.

با فائقه سادات میرصمدی، تهیه کننده، کارگردان، پژوهشگر و نویسنده این برنامه 10 قسمتی گفت وگو کردیم و او جزئیات بیشتری از اتاق روشن گفت.

انقلاب از دریچه ای دیگر

در دورانی که مطبوعات نقش رسانه ای مهم و بی بدیلی داشتند، انقلابی در ایران رخ داد که بازتاب آن در روزنامه های کشور در قالب عکس، گزارش و مصاحبه به چاپ رسید و در جهت پیروزی و همه گیری آن تاثیر فراوانی داشت. اما در این سال ها کمتر به این موضوع به ویژه در برنامه های صداوسیما پرداخته شده است. اتاق روشن برنامه تازه شبکه چهار سیما در این زمینه سراغ عکاسان رفته است تا انقلاب را از دریچه نگاه آنان و دوربین هایشان به نمایش بگذارد.

فائقه سادات میرصمدی، تهیه کننده این برنامه در گفت وگو با جام جم بیان می کند: سال هاست درباره انقلاب و دهه فجر برنامه های مختلفی ساخته و از جهات متفاوتی به آن پرداخته شده است. اما بخش تصویری آن، یعنی عکس و گرافیک خیلی دیده نشده است. در سال های اخیر ما بیشتر فکت های خودمان را از انقلاب گفتیم و ارتباط نسل جدید که دهه هشتادی هستند با آن اتفاقاتی که ندیده اند، قطع شده است. امروز چون وسایل ارتباط جمعی در دست مردم زیاد است و هر آدم برای خودش یک رسانه دارد، نمی شود یک موضوع را مثل قدیم فقط برای مردم تعریف کرد. باید به آنها اصل قضیه و سندها را نشان داد. به همین خاطر سراغ عکس رفتم. چیزی که هیچ قضاوتی در آن نیست؛ حتی مثل فیلم نیست که سمت وسوی خاصی داشته و با ذهنیت کارگردان و نویسنده شکل گرفته باشد. سندی بدون قضاوت و کپشن است. در واقع یک جورهایی با عکس، مخاطب را مقابل ماجرایی می گذاریم که سال ها قبل اتفاق افتاده است. به نظرم در سال های اخیر خیلی تلاش کردیم تصویر درستی از انقلاب نشان دهیم، ولی متاسفانه چندان پیروز نبودیم چون بخش استنادی قضیه مشکل داشته است. وقتش بود همه کسانی که انقلاب را برحق می دانیم، خودمان را کنار بکشیم و به بخش هایی از تاریخ که ما به آنها دسترسی داریم و مردم عادی ندارند، نور بیندازیم تا خودشان ببینند. وظیفه ما بود سکوت کنیم و به بخش هایی که مورد توجه کسی نبوده است، نور بتابانیم تا مردم خودشان نگاه کنند.

عکس و انقلاب

این برنامه در استودیو یا در فضاهای رئال مثل خانه بعضی از این افراد مقابل دوربین رفته و در آن تصاویر آرشیوی اتفاقاتی که در موردشان صحبت می شود نیز استفاده شده است.

در برنامه عکس در انقلاب به صورت کلی سوژه قرار گرفته و در دل گفت وگو با عکاسان و دیگر مهمانان قاب برنامه، ماجرای تهیه عکس های مهم هم بیان می شود.

کارگردان اتاق روشن عنوان می کند: محور برنامه عکس و انقلاب است. در بعضی قسمت ها به ماهیت اعتراضی عکس نزدیک شدیم. در این زمینه از انقلاب مشروطه تا این زمان را نگاه کردیم و بررسی در مورد کارکرد عکس در انقلاب مشروطه، آمدن رضاشاه و... را داشتیم. همچنین با چند خانم جوان آتلیه دار که این روزها کار عکاسی می کنند، صحبت کردیم که گفتند دوست داشتیم در آن روزها بودیم؛ چون گل کار عکاسی در انقلاب ها و بحران ها اتفاق می افتد. این بخش را هم داریم تا نشان دهیم کسانی که در این شغل هستند و از این راه ارتزاق می کنند، درباره اهمیت موضوع عکس در انقلاب همین نظر را دارند و این فقط حرف ما نیست. به طور کلی با شش هفت نفر عکاس صحبت کردیم.

با تقی آزاد ارمکی، استاد جامعه شناسی هم گپ زدیم و ایشان تحلیلی از موضوع های برنامه ارائه دادند. البته جالب است که وقتی وارد گفت وگو با ایشان شدیم، دیدم خودشان در ماجرای 17شهریور تیر خوردند و کسی تا به حال این موضوع را نمی دانست.

دکتر محمد خدادادی مترجم زاده، رئیس دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه هنر هم موضوع عکس در دهه های مختلف ایران تا انقلاب را توضیح می دهد.

نزن، سرباز...

به گفته میرصمدی انجمن عکاسان انقلاب و دفاع مقدس درباره یافتن این عکس ها که مقابل دوربین برنامه قرار بگیرند به آنها کمک کردند.

او می گوید: بخشی از این عکس ها در کتاب چاپ شده، اما دیده نشده است. بخشی از عکس ها حتی به صورت گسترده چاپ هم نشدند و در آرشیوها ماندند. یکی از این عکس های معروف نزن، سرباز... است. در این عکس یک سرباز دارد از فاصله نزدیک به یک آدم معمولی شلیک می کند. ما در برنامه ماجرای آن روز را تعریف می کنیم.

میرصمدی درباره ادامه دار شدن برنامه می افزاید: دوست داریم بعد از این هم ماجراهای دیگر انقلاب را نشان دهیم و به طور کلی فرم برنامه را با موضوع های دیگر هم پیش ببریم. قرار است در اتاق روشن از نقطه شروع رسمی انقلاب اسلامی که سال 57 است شروع کنیم و بعد به دهه فجر، 19فروردین، شخصیت ها و قله های انقلاب اسلامی، جنگ و... بپردازیم.

زندگان و رفتگان

در میان عکاسان قدیمی که در برنامه حضور دارند یا در مورد کارهای آنها در حوزه انقلاب صحبت می شود، معمولا فقط نام آقایان شنیده می شود.

از میرصمدی می پرسیم سراغ بانوان عکاس آن دوره هم رفته است، او پاسخ می دهد: می خواستیم با خانم مریم کاظم زاده صحبت کنیم که عکاسی از انقلاب و جنگ را در کارنامه دارند. متاسفانه بیمار بودند و گفتند در فرصت های بعدی همراه ما خواهند بود.

میرصمدی ادامه می دهد: در میان عکاسان آن دوره، دو نفرشان از دنیا رفتند. با خانواده مرحوم عبدالحسین پرتوی و خانواده مرحوم قربان خلیلی صحبت کردیم. آنها شاهد ماجرای انقلاب هستند و عکاسان را کنار خود داشتند و ماجراها را از زبان آنها می شنویم.

یک سوال اساسی

حالا که اتاق روشن سراغ سوژه ای تازه رفته است، انتظار می رود ناگفته هایی را برای بینندگانش بیان کند.

میرصمدی در این مورد می گوید: در این برنامه سعی کردیم سراغ عکاسانی برویم که در روزنامه ها کار کردند و عکس هایشان چاپ شده است. این عکاسان برای روزنامه های کیهان و اطلاعات کار می کردند. مدیر روزنامه اطلاعات، سناتور مسعودی و بنیانگذار روزنامه کیهان، سناتور مصباح زاده است. این افراد با شاه فالوده می خوردند. یک پرسش جالب و عجیب داشتم و آن این بود که چطور می شود عکاسان در چنین روزنامه هایی، عکس های انقلابی مردم را چاپ کنند!؟ این سوال بزرگی است که عکاسان چگونه جان و شغلشان را به خطر می انداختند و در روزنامه ای که دولت پولش را می دهد، عکس های انقلابی چاپ می کردند و با انقلاب همراه شدند؟ می بینیم در پاییز 57 همین روزنامه ها همراه با دیگر بخش های دولتی مملکت وارد اعتصاب ها می شوند. عکاسان می گویند اعتصاب کردیم و دولت حقوقمان را قطع کرد. در این سال ها همه سراغ بقیه بخش ها در انقلاب رفتند و خاطره ایشان را گرفتند، اما کسی سراغ عکاسان نرفته بود. کسانی که خیلی در آن روزها تلاش کرده و برای ما سند تولید کردند. بعضی از این افراد حتی عکاس آزاد هستند و به روزنامه مربوط نمی شوند، اما با دوربین شخصی شان وسط معرکه ای رفتند که به احتمال زیاد کشته می شدند، اما جان سالم به در بردند. آنها در روزگاری که نمی دانستند انقلاب پیروز می شود یا نه، برای کشور سندهای قابل دفاع تولید کردند. او ادامه می دهد: همچنین دنبال پاسخ این سوال بودیم که کدام عکاس ها ذهنیت شان سراغ بازتاب انقلاب می رود. متوجه شدیم اول عکاس های حوزه حوادث بودند. مثلا یکی از آنها درباره سابقه اش می گوید فلان هواپیما که سقوط کرد، عکاس اش من بودم. می شود گفت ابتدا با این دید وارد قضیه شدند که حادثه بزرگی دارد در کشور اتفاق می افتد.

مزد ترس در بن بست

هر قسمت از برنامه به یک موضوع اختصاص دارد. تهیه کننده اتاق روشن بیان می کند: برای هر قسمت از برنامه موضوع تعریف کردیم. مثلا کلاکت اول برنامه پخش شد، اسمش مزدترس بود و عکاس ها درباره تجربه ترس و هیجان در این کار گفتند. جالب است گفتند از هر دو طرف می خوردیم. مردم فکر می کردند ما ساواکی هستیم و آمدیم عکس آنها را برای شناسایی بگیریم. از طرف دیگر مامورها می گفتند برای چه از ما عکس می گیرید. عکس ها در روزنامه چاپ می شود و فامیل مان می بیند ما سرباز رژیم پهلوی هستیم و اذیتمان می کنند. این دوگانگی جالب است. قسمت دوم، به اسم آلبوم ژاله درباره ماجراهای 17شهریور است. تنها عکاس 17شهریور را پیدا کردیم و ایشان کاملا جریان شعاری که مردم می گویند از کشته پشته ساختند را تعریف می کند. قسمت سوم، با اسم بن بست درباره بحران عکاسی است و پیشینه این کار را بررسی می کنیم. قسمت بعدی، درمورد اتحاد و همدلی ملت و شکل گیری تظاهرات است و.... در هر قسمت به استناد عکس ها مسائل مطرح می شود.

تصویر یک مثلث

محمد قاسم، یکی از عکاسانی که در این برنامه حاضر شد و خاطرات زیادی را از آن روزها ثبت کرده است، در گپی که داشتیم درباره حضورش در این برنامه می گوید: این دست برنامه ها از جهت آن که خیلی ها انقلاب را درک نکردند و نمی دانند آن روزها چطور گذشته و به چه شکل بوده، می تواند تاثیر زیادی داشته باشند، چراکه همه باید بالاخره بدانند در طول تاریخ کشورشان چه گذشته است. اتاق روشن هم با مرور تصویری آن روزها، بخشی از این قضیه را به تصویر کشیده است.

او با یادآوری آن روزها ادامه می دهد: در طول دوره کاری و مجموعه هایی که داشتم من از اغلب رخدادهایی که به دهه فجر منتهی شد، عکس گرفته ام، از تظاهرات گرفته تا مراسمی مثل چهلم شهدا و.... که هر کدام از آنها حال و هوای خاصی داشتند که امروز دیدن و مرور آنها خالی از لطف نیست.

قاسم درباره نگاهی که در آن مقطع به عکس هایی که ثبت می کرده داشته هم بیان می کند: ابتدا که من شروع به ثبت این لحظه ها کردم، کارمند کانون بودم و به صورت حرفه ای عکاسی نمی کردم. علاقه به این فضا باعث شد دست به چنین اقدامی بزنم. در همین جهت با گذشت زمان و تقریبا از سال 59 این علاقه جدی تر و باعث شد هدفمندتر عکس بگیرم.

او با اشاره به تاثیری که این دست برنامه ها دارند هم می افزاید: به طور کلی تولید چنین برنامه هایی به هر طریقی از سخنرانی گرفته تا مرور عکس و فیلم که بتواند آن روزها را به نسل جوان بیشتر بشناسد، ضروری است و این برنامه هم قدمی در این زمینه است تا روزهایی که ما آنها را زندگی کرده ایم را به شکلی منعکس کنند. الان هم با دیدن این برنامه ها خود من لحظه به لحظه با خاطرات آن روزها همراه می شوم و این تعامل خاطرات، حس ها و رخدادها اتفاق خوبی است که باید به آن پرداخته شود.

این عکاس در آخر با تشریح مفاهیمی که در عکس هایش به دنبال آن بود، یادآور می شود: در همه مراسم و برنامه هایی که من از آنها عکاسی می کردم، آنچه برایم مهم و جالب توجه بود به مثلثی که بین امام، مردم و اسلام شکل گرفته بود برمی گشت، جریانی که با گذشت سال ها از آن همچنان برقرار است و در عکس های من هم این موضوع به چشم می خورد.

نوشین مجلسی - فاطمه شهدوست / رسانه روزنامه خبرنگاران