تفلیس، پایتخت گرجستان - مجله نیلوفری

تفلیس در گذشته های دور ابتدا در طول سواحل رودخانه رشد کرد. بعدها با افزایش جمعیت ساخت و ساز به دامنه ها و تپه ها و فلاتهای اطراف رودخانه کشیده شد که این فلاتها در شمال و شمال شرقی شهر واقع شده است. قسمتهای جنوب شرقی شهر از خیابانهای تنگ و خانه های قدیمی دو یا سه طبقه تشکیل شده که مجموعة قدیمی شهر تفلیس را تشکیل می دهد آب و هوا هوای تفلیس به سبب نسیمی که از کوهستانها در دره های اطراف می وزد همواره پاکیزه است. متوسط درجه حرارت آن 2ر13است. در گرمترین ماه تابستان درجة حرارت به 2ر25 و در سردترین ماه زمستان به 9ر0- می رسد. از آذر تا اسفند)بین 30 تا 35 روز) دمای هوا به زیر صفر می رسد .متوسط سالانة بارندگی 505 میلیمتر است که 34 آن در ماههای گرم می بارد. حدود 25 روز از فصل تابستان آن بسیار گرم است و دمای هوا تا 30 بالا می رود

به نوشته مینورسکی در 1197/ 1783 پس از سلطنت تیموراز و ایراکلی شهر 4000 خانه با 000 61 سکنه داشت. در 1218/1803 شهر فقط بین 2700 تا 3000 خانه با 000 35 تن جمعیت داشت. این کاهش جمعیت به علت حملة آقامحمدخان در 1209ـ1210/ 1795 بود. یکی دو دهه بعد جمعیت بسرعت افزایش یافت. در سرشماری 1340ـ1341/1922 تفلیس 958 233 تن جمعیت داشت که از آن میان 309 85 تن ارمنی 884 80 تن گرجی 612 38 تن روسی 768 9 تن یهودی 984 3 تن ایرانی 255 3 تن ترکهای آذری 457 2 تن آلمانی و غیره بوده اند.تفلیس در گذر تاریخ به نوشته احمدبن اسحاق یعقوبی در قرن سوم تفلیس شهری در ارمنستان و فاصله میان آن و قالیقلا سی فرسخ بود. رودخانه بزرگ یعنی رودخانه کبیر (کر) که از شهر قالیقلا سرچشمه می گیرد از میان این شهر می گذشت. اصطخری در قرن چهارم اهمیت تفلیس را از دربند)باب الابواب (کمتر دانسته و از دو دیوار آن یاد نموده است. وی تفلیس را شهری پرنعمت با میوه های بسیار و کشاورزی پر رونق ذکر نموده که آب گرمابه های آن بدون احتیاج به آتش همانند حمامهای طبریه گرم بوده است. وی یادآوری می نماید که در همه اران شهری بزرگتر از بردعه و دربند و تفلیس نیست و رود کر که آبی خوش دارد از میان تفلیس می گذرد.ابن حوقل (قرن چهارم) اطلاعات نسبتا جامعی در بارة تفلیس ارائه داده است. وی می نویسد که تفلیس در وسعت به باب الابواب نمی رسد و دو حصار گلی و سه دروازه دارد و دارای مسجدجامع و شهری فراخ نعمت و راسخ و پر برکت و ارزان کالا ست و بر سایر بلاد مشابه فزونی دارد. در تفلیس علاوه بر حمامهای طبیعی آسیاهایی ساخته اند که با استفاده از آب رود کر گندم را آرد می نماید (مانند آسیاهای موصل و رقه). در آنجا شعائر اسلام برپاست و مسجدجامع آن از هر پلیدی محافظت و از طرف سلطان با شمع و قندیل و جز آن روشن می گردد. اذان در همة مساجد به بانگ بلند خوانده می گردد و کسی مانع نیست. مسلمانان با گرجیان آمیخته اند و مذهب مسلمانان شهر تسنن محض بر پایة مذاهب قدیم است و علم حدیث و نیز محدثان را بزرگ می شمارند و مردم آنجا سالم و غریب نوازند .مؤلف کتاب حدودالعالم .نیز از بزرگی آبادی و نعمت بسیار شهر و دو باروی آن یاد می نماید و آن را ثغر می داند بر روی کافران. در قرن چهارم ابودلف از شهر تفلیس و از حمامهای گرم آن بدون احتیاج به آتش از آسیاها و از دیوار عظیمی که دور شهر کشیده اند یاد می نماید.

خاقانی شروانی نیز بارها به تفلیس سفر و در آنجا اقامت نموده و در وصف تفلیس شعر سروده است. به نوشته حمدالله مستوفی در قرن هشتم تفلیس از اقلیم پنجم است که در دره واقع است و این شهر از طرفی محدود به کوه است و آب رودخانة کر از میان آن می گذرد و خانه های آن در کنار رود کر یکی بر روی دیگری ساخته شده است یعنی بام یکی حیاط دیگری است. در آنجا حمامهای آب گرم طبیعی هست و محصولاتش غلات از نوع بسیار خوب و میوة آن کم است. ابوالفداء در همین قرن تفلیس را شهری براستی پر نعمت و پر میوه معرفی می نماید و می گوید که مسلمانان پس از آنکه تفلیس را گگرددند زمان درازی در آن ماندند و علمای بزرگی نیز از آنجا برخاستند سپس گرجیان نصارا آن دیار را پس گرفتند. مارکوپولو جهانگرد ونیزی(متوفی 1324 میلادی) در سفر خود از ایتالیا به چین از تفلیس گذر نموده و آن را شهری بزرگ نامیده و روستاها و قلعه های پیرامون شهر را وصف و از ساکنان مسیحی ارمنی گرجی و از مسلمانان و یهودیان یاد نموده است. در قرن یازدهم حاجی خلیفه گزارشی مختصر متعلق به سالهای 1039ـ 1045 از تفلیس ارائه نموده است. اولیا چلبی نیز در همان قرن تفلیس را وصف و جزئیات بسیاری در بارة ارگ شهر عرضه نموده است. به نوشتة وی بخش بزرگتر شهر که در ساحل راست کر واقع بود شش هزار گام محیط و باروهای آن شصت ذراع بلندی داشت. شهر دارای هفتاد برج و پادگانی با سه هزار سرباز بود. خندقی وجود نداشت. برجی نیز برای تأمین آب قلعه ساخته شده بود (سولوق قله). در ارگ بزرگ ششصد خانة گلی بود و در ارگ کوچکتر فقط سیصد خانه بود ولی این ارگ به واسطة باروهایش بسیار محکم بود.

شاردن جهانگرد فرانسوی نخستین فرد اروپایی است که به تفصیل از تفلیس گزارش داده است. وی که در 1084/ 1673 از تفلیس عبور نموده می نویسد تفلیس اگر چه بزرگ نیست از قشنگترین شهرهای ایران است. این شهر در دامنة کوهی واقع است و رود کر در شرق این کوه جریان دارد. بیشتر خانه هایی که در سمت راست رود ساخته شده بر روی صخره بنا شده اند. دور شهر قلعه های محکم وجود دارد و از هر طرف به غیر از سمت رودخانه دیوار مستحکمی دور شهر کشیده اند. امتداد شهر طولی و از جنوب به شمال است. در دامنه کوهی در جنوب قلعة بزرگی واقع است که ساکنان آن از رعایا و سپاهیان ایرانی الاصل هستند. میدان جلو این قلعه محل اجتماع اهالی شهر در بازار است. قلعة مذکور مأمن و پناهگاه (بست) اشخاص مقروض یا خطاکاران است. وی همچنین می نویسد در تفلیس چهارده کلیسا وجود دارد که شش کلیسا مخصوص گرجیهاست و باقی به ارامنه تعلق دارد. با وجودی که شهر تحت سلطة ایران و در تصرف مسلمانان است مسجدی در آن بنا ننموده اند. به نوشتة او مسلمانان چند بار خواستند مسجدی بسازند ولی گرجیها و ارامنه آگاه شده به زور اسلحه نگذاشتند این کار سربگیرد .شاردن یک اطلس نیز تنظیم نموده که منظره ای عمومی از تفلیس را در بر دارد. در همین اطلس نوزده اثر تاریخی نشان داده شده است. در دوره صفوی (ح 906ـ 1135) قلعه تفلیس از استحکامات نظامی شهر بود که از یک سو به کوه و از دیگر سو به رود کر محدود می شد. پلی بسیار محکم در آنجا ساخته بودند که برای رفتن از تفلیس به ولایت گرجستان از آن پل استفاده می شد و شهر تفلیس در جانب غربی پل واقع بود. قلعه چند حمام داشت و ارتفاع برجهای آن زیاد و غیر قابل نفوذ بود چنانکه از هیچ طرف تسلط بر آن متصور نبود چون در سه طرف آن کوههای بلند واقع بود و یک طرف آن رودخانه کر می گذشت و به همین سبب مکانی برای اقامت و نزول لشکر در حریم شهر و قلعه نبود . از قرن دوازدهم هجری توصیفات تورنفور در دست است. دلیسل نقشه ای تمام نما از تفلیس با نام > اطلاعاتی در بارة نقشه عمومی گرجستان

روی تپه آثار قلعة قدیم سلاطین گرجی باقی بوده است. شهر که تا پنجاه سال قبل بسیار محقر و کثیف بوده کم کم دارای خانه ها و عمارات و مکتبخانه ها شده و کوچه های وسیع سنگفرش در آن ساخته بودند. وی جمعیت شهر را پنجاه هزار تن ذکر نموده که اغلب غربا و خارجی و مخلوطی از طوایف ایرانی، روسی، گرجی، داغستانی، چرکس، آلمانی و ارمنی . محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (متوفی 1313) در همان سالها در وصف تفلیس می گوید که این شهر دو قسمت است: شهر قدیم و شهر جدید. کوچه های شهر قدیم تنگ و کثیف و پر پیچ وخم و کوچه های شهر جدید راست و نظیف و وسیع و عرض هر کوچه شصت قدم است. هفت کاروانسرا و دو مسجد در تفلیس بنا شده و دارای بیمارستان است. از دیگر بناها و تأسیسات شهر از عدالتخانة بزرگ ضرابخانه و جباخانه (انبار اسلحه) و کارخانه های اسلحه سازی نام می برد. در بازار تفلیس از هر ملیتی مثل فرنگی و ایرانی و گرجی و ارمنی و چرکس و ترکمن و قلموق و لزگی با لباسهای گوناگون و زبانهای متفاوت دیده می شوند. جمعیت تفلیس تقریبا 000 65 تن است و در پادگان شهر همواره حدود ده هزار سرباز آماده وجود دارد . میرزاسراج الدین بن عبدالرئوف که در 1318 ش /1900 از تفلیس ملاقات نموده آن را شهری آباد و خوش آب و هوا خوانده و از باغ و بوستانهای باصفا و فراوان آن سخن به میان آورده و آن را یکی از شهرهای قدیم قفقاز دانسته که چند سال در تصرف ایران بوده و در ابتدای حکومت قاجار به دست روسها افتاده است. به نوشتة وی اهالی آن اغلب ارمنی و گرجی اند و تعدادی سکنة مسلمان نیز دارد. وی در ذکر باغهای تفلیس از باغ مجتهد نام برده و آن را باغی بی نظیر وصف نموده است . ساختار و معماری تفلیس قدیمی از چهار بخش تشکیل می شد که سه بخش آن در ساحل راست کر واقع بود (که در ساحل رود از شمال به جنوب به شمال غربی ـ جنوب شرقی انحنا پیدا نموده است): کالا یا کالیسی (در غربی قلعه) بخش قدیمی اینتراموروس (بین نهرهای سولولاکی و دبه خانه که به کر می ریزند) و ارگ نارین قلعه. شهر احتمالا تفیلیسی نامیده می شد که در پیرامون چشمه های آب گرم رشد نموده بود. شهر در ساحل کر و در روبرو و پایین کالا قرار داشت. شاه صفی گروهی از سیدها را در ارتفاعات تابور (در شرق دبه خانه) سکونت داد ازینرو نام ایرانی این ناحیه سیدآباد بود. سه ارگ در تفلیس معین شده است : 1) ارگ قدیمی تابور (کورچی قلعه) بر روی تپة ساحل راست دبه خانه که در 1199/ 1785 بکلی ویران شد. این ارگ که دروازة جنوبی کالا را محافظت می کرد دروازة گنجه نامیده می شد. 2) ارگ نارین قلعه در تپة کالا. به نظر می رسد که این قلعه پیش از اسلام شوریس ـ تسیخه نام داشته است (واخوشت). این ارگ در 1233/ 1818 تخلیه شد. 3) ارگ ساحل چپ (ایسانی) که به عنوان سرپل عمل می کرد. در 1140/ 1728 ترکها برای آخرین بار آغاز به سنگربندی و ایجاد استحکامات نظامی در این محل کردند اما کار را ناتمام گذاشتند. قدیمترین قصر از قصرهای سلطنتی متخی در ساحل چپ روبروی پل قدیمی است. در 1048/ 1638 رستم شاه مسلمان قصری به طول حدود 120 متر در امتداد کر در تفلیس بنا کرد. در اینجا شاردن به حضور شاه نواز رسید. کمی دورتر به سوی جنوب شاه واختانگ ششم قصری ساخت که کاملا به سبک ایرانی تزئین شده بود. ترکها در 1137/1725 این قصر را ویران کردند .

+منبع